W ostatnich latach Podstawy Psychologii znalazły się w programach nauczania prawie wszystkich kierunków medycznych, oferowanych przez wyższe uczelnie w naszym kraju. Niestety nadal brakuje materiałów dydaktycznych, które pozwoliły by wykładowcom przedstawić studentom w szczegółowy, a zarazem przystępny i ciekawy sposób informacje z tej dyscypliny, a samych studentów zachęcić do dodatkowego zgłębiania tajemnic mechanizmów rządzących psychiką człowieka.
Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów medycyny i kierunków medycznych to aktualne i nowoczesne źródło wiedzy, napisane przez osoby z wieloletnim doświadczeniem w różnych specjalnościach psychologii i psychiatrii (dydaktyków, pracowników naukowych i klinicystów), które starały się zapewnić mu jak najwyższy poziom merytoryczny. Autorzy odpowiedzieli zarówno na rosnące zainteresowanie problematyką psychologiczną nauczycieli akademickich i studentów kierunków medycznych, jak i na zapotrzebowanie praktykujących już przedstawicieli różnych specjalności medycznych, ze szczególnym uwzględnieniem: lekarzy, stomatologów, fizjoterapeutów, ratowników medycznych oraz innych pracowników służby zdrowia. Podręcznik jest zatem przeznaczony dla tych wszystkich, którzy w codziennej praktyce z pacjentem wykorzystują wiedzę z zakresu psychologii klinicznej i stosowanej.
Publikacja prezentuje najistotniejsze współcześnie zagadnienia z zakresu psychologii klinicznej i stosowanej. Składa się z trzech części. Pierwsza stanowi wprowadzenie do problematyki psychologii. Omówiono w niej przedmiot psychologii jako nauki, jej kierunki, biologiczne podłoże funkcjonowania psychiki oraz poszczególne procesy psychiczne (emocje, motywacje, procesy poznawcze) i różnice indywidualne (osobowość, temperament, inteligencja). Część druga poświęcona została wybranym tematom z zakresu psychologii klinicznej. Zawarto w niej podstawowe informacje dotyczące diagnozy psychologicznej, zjawiska stresu, psychopatologii społecznej oraz opisano zasady udzielania pomocy psychologicznej. Zamieszczono tam również krótki przegląd wybranych zaburzeń psychicznych. W części trzeciej, poza analizą pojęcia psychologii zdrowia i psychosomatyki, skoncentrowano się na zagadnieniach związanych z sytuacją pacjenta chorego somatycznie oraz na zasadach współpracy przedstawicieli kierunków medycznych z pacjentem i jego rodziną.
Rozdział 1.
Przedmiot psychologii i podstawowe pojęcia
Historia psychologii jako odrębnej dyscypliny naukowej jest krótka, ma niewiele ponad sto lat. Historia psychologii uprawianej w ramach filozofii ma swój początek w czasach Platona i Arystotelesa. Pierwsze laboratorium psychologiczne utworzył Wilhelm Wundt w 1879 roku, na Uniwersytecie w Lipsku.W pierwszej części rozdziału przedstawiono źródła psychologii naukowej: filozofię starożytną, filozofię nowożytną, nauki przyrodnicze, a także główne szkoły psychologii przełomu XIX i XX wieku. W drugiej części opisano zadania współczesnej psychologii oraz jej podstawowe działy.
Rozdział 2.
Podejścia teoretyczne w psychologii
Współcześnie istnieje wiele sposobów badania zjawisk psychicznych opisywanych w różnych podejściach teoretycznych. Każde z podejść charakteryzuje się odmiennymi założeniami na temat natury człowieka, odmiennymi sposobami wyjaśniania jego zachowań oraz odmiennymi metodami badawczymi. W rozdziale przedstawiono wybrane koncepcje teoretyczne: model biomedyczny, psychoanalizę, behawioryzm, podejście poznawcze, psychologię humanistyczno-egzystencjalną oraz podejście systemowe.
Rozdział 3.
Biologiczne podłoże chorób psychicznych
Wiadomo obecnie, że w chorobach psychicznych, uważnych wcześniej za endogenne, występują strukturalne i funkcjonalne zmiany w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Dzięki temu mamy możliwość lepszego zrozumienia kształtowania się psychopatologii i skuteczniejszego leczenia wielu psychiatrycznych jednostek chorobowych. Rozdział zawiera krótkie powtórzenie informacji z zakresu anatomii układu nerwowego oraz opisuje jego strukturalne i funkcjonalne zmiany w chorobach psychicznych.
Rozdział 4.
Procesy poznawcze
Pojęciem funkcje (procesy) poznawcze określamy te spośród czynności psychicznych, które służą człowiekowi do uzyskania orientacji w otoczeniu, do zdobycia informacji o sobie samym, o swoim organizmie, pozwalają na analizowanie sytuacji, formułowanie wniosków, podejmowanie właściwych decyzji oraz skuteczne działanie. Obejmują one procesy percepcyjne (wrażanie, spostrzeżenia, wyobrażenia – odgrywające rolę w przyswajaniu informacji bezpośrednio do nas napływających), procesy uwagi, uczenie się, procesy pamięciowe (zapamiętywanie, przechowywanie i odtwarzanie informacji), procesy myślowe (dzięki którym dochodzi do pośredniego i uogólnionego poznania rzeczywistości), a także procesy językowe (mowa i język).
Rozdział 5.
Procesy emocjonalne i motywacyjne w świetle wybranych teorii psychologicznych
W rozdziale przedstawiono najważniejsze teorie emocji i motywacji, podstawowe koncepcje ich powstawania oraz podział. Wyjaśniono również, jaki wpływ wywierają one na zachowanie człowieka oraz jakie jest ich znaczenie adaptacyjne dla gatunku ludzkiego. Wśród poruszanych zagadnień znalazły się między innymi cechy emocji, ich przejawy fizjologiczne, behawioralne oraz mimiczne.
Rozdział 6.
Różnice indywidualne
W rozdziale przedstawiono te cechy funkcjonowania psychicznego człowieka, które modyfikują wybór podejmowanej przez niego aktywności, regulują relacje jednostki z otoczeniem, wpływają na jej sposób działania, siłę reagowania oraz warunkują jej zdolności adaptacyjne do sytuacji trudnych. Do właściwości tych zalicza się: osobowość, temperament oraz inteligencję.
Rozdział 7.
Diagnoza psychologiczna. Wybrane metody badań psychologicznych
Psychologiczne badanie diagnostyczne stanowi wstęp do udzielenia porady albo poprowadzenia terapii. W rozdziale przedstawiono rodzaje diagnozy psychologicznej oraz wybrane metody diagnostyczne: wywiad, obserwację, testy inteligencji i testy zdolności, metody oceny funkcji poznawczych, kwestionariusze osobowości oraz metody projekcyjne.
Rozdział 8.
Stres i radzenie sobie ze stresem
W rozdziale przedstawiono podstawowe zagadnienia dotyczące tematyki stresu oraz radzenia sobie ze stresem. Ukazane zostały zarówno koncepcje polskich, jak i zagranicznych badaczy. Zaprezentowane różne podejścia do tematyki stresu (stres jako bodziec, reakcja, relacja). Podkreślono wpływ stresu na możliwości adaptacyjne organizmu oraz umiejętności radzenia sobie z nim. Wskazano także, w jaki sposób poszczególne teorie uwzględniają cechy osobowościowe w reakcji na stres, a także w radzeniu sobie ze stresem.
Samo pojęcie stresu jest obecnie dobrze znane i często stosowane, również w języku potocznym. Warto zatem, szczególnie z punktu widzenia osób kontaktujących się w swojej pracy z innymi ludźmi, pracujących w zawodach medycznych i pokrewnych, zaznajomić się z naukowym rozumieniem tego zagadnienia, by móc adekwatnie posługiwać się tą terminologią.
Rozdział 9.
Zaburzenia funkcji poznawczych w wybranych chorobach psychicznych i somatycznych
Cukrzyca, choroby układu oddechowego, zaburzenia depresyjne oraz zaburzenia z kręgu schizofrenii należą do tych jednostek chorobowych, które w znacznym stopniu ograniczają funkcjonowanie pacjentów w aspekcie fizycznym, poznawczym, emocjonalnym i społecznym. Osłabienie funkcji poznawczych powoduje gorszą kontrolę choroby podstawowej, co zwrotnie nasila jej objawy. Pacjenci z głębszymi deficytami rzadziej przestrzegają zaleceń lekarskich, ponieważ niejednokrotnie mają trudności z właściwym ich zrozumieniem i zastosowaniem. Ponadto, częściej wymagają oni pomocy osób trzecich przy wykonywaniu codziennych obowiązków. W rozdziale przedstawiono wpływ wybranych chorób somatycznych i psychicznych na funkcjonowanie poznawcze pacjentów.
Rozdział 10.
Wybrane zaburzenia psychiczne
Definiowanie pojęcia „norma”, podobnie jak pojęcia „zdrowie”, nie jest zadaniem łatwym. Najczęściej jest ona rozumiana jako brak patologii. Termin zaburzenie psychiczne jest używany w celu wskazania na istnienie układuklinicznie stwierdzalnych objawów lub zachowań połączonych w większości przypadków z cierpieniem (dystres) oraz z zaburzeniem funkcjonowania indywidualnego. Istnieją dwie klasyfikacje chorób i zaburzeń psychicznych:Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych, wersja IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM-IV) orazMiędzynarodowa statystyczna klasyfikacja chorób i problemów zdrowotnych (International Statistical Classification of Diseases, ICD-10). W rozdziale przedstawiono wybrane zaburzenia psychiczne.
Rozdział 11.
Psychopatologia zjawisk społecznych
Psychopatologia zjawisk społecznych dotyczy tych wszystkich zaburzonych form zachowania, które wynikają z relacji społecznych, z funkcjonowania jednostki w społeczności oraz z takich interakcji, które generują różnego rodzaju problemy natury społecznej i powodują degradację człowieka. W rozdziale przedstawiono najważniejsze informacje dotyczące uzależnienia od alkoholu, współuzależnienia, uzależnienia od Internetu i gier komputerowych, agresji, przemocy i związanej z nią przestępczości, a także problematykę samobójstw.
Rozdział 12.
Pomoc psychologiczna i psychoterapia
W rozdziale omówione zostały założenia różnych nurtów psychoterapeutycznych, rodzaje psychoterapii, jej główne cele. Wyjaśniono podstawowe terminy i definicje z zakresu psychoterapii: superwizja, kontrakt terapeutyczny, problem przeniesienia i przeciwprzeniesienia w terapii. Uporządkowano sposoby klasyfikacji nurtów psychoterapii, przedstawiono zasady i cele jej prowadzenia.
Rozdział 13.
Podstawowe zagadnienia prawne
Zagadnienia związane z prawami pacjenta oraz z jego udziałem w określonych świadczeniach zdrowotnych nabierają szczególnego znaczenia w odniesieniu do osób z zaburzeniami psychicznymi. W rozdziale odniesiemy się do podstawowych założeń Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (UoOZP) oraz przedstawimy zasady występowania lekarza psychiatry w roli biegłego, zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych.
Rozdział 14.
Psychologia zdrowia – wybrane aspekty
Przedstawiono problematykę i zastosowania stosunkowo nowego kierunku, jakim jest psychologia zdrowia. Omówiono podstawowe definicje i rozumienie zdrowia w naukach społecznych, definicję WHO, a także jego interpretacje potoczne. W modelu biomedycznym zdrowia, pacjent jest osobą biernie poddającą się leczeniu, a lekarz jest jednostką „naprawiającą”. Najsilniejszy wpływ modelu holistycznego występuje w tzw. psychosomatycznym podejściu do chorób, w medycynie psychosomatycznej. W modelu socjologicznym człowiek jest rozumiany jako całościowy system, funkcjonujący biologicznie, umysłowo i duchowo. Opisano różne wymiary zdrowia i wzajemne ich uwarunkowania. Na zakończenie przedstawiono rozumienie zdrowia i choroby w modelu salutogenetycznym.
Rozdział 15.
Medycyna psychosomatyczna – podstawowe zagadnienia
W rozdziale zaprezentowano ujęcie historyczne i współczesne medycyny psychosomatycznej oraz przegląd najważniejszych nurtów i teorii wyjaśniających terminy „psychosomatyka” i „choroba psychosomatyczna”. W opracowaniu podjęto próbę uporządkowania dotychczasowych koncepcji, które ukształtowały aktualnie obowiązującą wiedzę na temat medycyny psychosomatycznej. Badania psychologiczne nad problematyką zdrowia i choroby, jak również praktyczne zastosowanie psychologii w dziedzinie, jaką jest medycyna, rozwijały się w ramach kolejno pojawiających się kierunków i koncepcji medycyny psychosomatycznej. Każdy z nich, mimo podobnego przedmiotu zainteresowań, zachowuje swoją odmienność.
Rozdział 16.
Psychologiczne uwarunkowania wybranych chorób somatycznych
Wyniki najnowszych badań, integrujących badaczy klinicystów różnych specjalności nauk medycznych i humanistycznych, jednoznacznie wskazują na istnienie związku między psychiką a ciałem podkreślając jedność psychofizyczną człowieka. W rozdziale zebrano najważniejsze doniesienia empiryczne z zakresu naukowych i klinicznych doświadczeń w poszukiwaniu związku między czynnikami psychologicznym a rozwojem wybranych chorób somatycznych. Podjęto rozważania na temat mechanizmów pozwalających zrozumieć udział sfery psychicznej w przebiegu chorób dermatologicznych, chorób układu pokarmowego oraz chorób kardiologicznych.
Rozdział 17.
Pacjent chory somatycznie
W rozdziale przedstawiono psychologiczne sytuacje człowieka chorego, jego reakcji na chorobę, a także podejmowanych działań na rzecz zdrowia (zachowań związanych ze zdrowiem). Przedstawiono formy i style radzenia sobie z chorobą traktowaną jako stres. W drugiej części omówiono specyfikę kontaktu chorego z lekarzem. Zwrócono uwagę na zachowania zarówno chorego i lekarza oraz wynikające z tego konsekwencje. Zaprezentowano zasady prowadzenia rozmowy z pacjentem, ze szczególnym naciskiem na chorych umierających. Przedstawiono rozumienie i konsekwencje błędów jatrogennych.
